COVID-19 Bakuna - Kasayuran

Researched by: Erica Abejuela, Reggy Bartido, Kassandra Buenafe

Nakapabakuna na ba ka?

Kung wala pa, ngano? Aduna ka bay kahadlok? Kung nahadlok ka, basa.

COVID-19 Pandemic

Duha ka-tuig na hapit sukad gianunsyo ang lockdown sa Pilipinas tungod sa gi-deklara nga pandemic outbreak sa World Health Organization (WHO). Ang Coronavirus disease 2019 (Covid-19) kay bunga sa bayrus nga gitawag og severe acute respiratory syndrome (SARS-CoV-2).

Sa pagkakaron, naa tay gitawag nga mutations sa Covid-19 ug isa niini ginganlan nga Delta Variant. Matod sa CNN Philippines adtong Septyembre 13, mao na kini ang ikaduhang baryant nga adunay pinakadaghang kaso, una ang Beta Variant. Sama sa orihinal nga bayrus, mas mabutang sa risgo ang mga tiguwang, katong adunay mga balation daan ug ang mga wala pay bakuna kung makakuha sila aning mga baryant.

Tinuod nga dako ang tyansa nga malikayan nato ning bayrus ug ang iyang mga baryant kung padayon tang nagapuyo sa balay, gasuot ug face mask, social distancing ug paghinlo sa atong kalawasan. Pero, isa sa atong pinakadakong responsibilidad sa pagsugpo sa Covid-19 isip usa ka mamamayan kay ang pagpabakuna aron makamtan nato ang gitawag nga herd immunity.

Nganong dali ra nahimo ang COVID-19 Vaccines? Epektibo kaha ni?

Matod sa Department of Health, ang mga COVID-19 vaccines, dugay nang gitun-an ug gisulayan mahitungod kay dugay naman sab ning coronaviruses. Buot pasabot, aduna nay daan nga kaalaman sa istruktura, genome ug life cycle ani nga klase sa bayrus ang atong mga scientists.

Ang mga bakuna nga gigasahan og Emergency Use Authorization (EUA) sa Philippine Food and Drug Administration (FDA) kay sigurado nga epektibo ug dili makamatay.

Unsa ang antibodies? Gina-awat o mimic sa bakuna ang virus nga siyang nagahatag og hinungdan sa lawas nga maggama og antibodies. Sila ang muprotekta sa lawas gikan sa microorganisms.

Ila-ilaha ang mga Bakuna

Types of Vaccine Platforms

Tanang vaccine platform gibuhat arun masanay ang atong immune system. Dunay duha ka-kategorya ang COVID-19 Vaccines: Component Viral Vaccines ug Whole Virus Vaccines.

Component Viral Vaccines

● Protein Subunit: Adunay isolated and purified viral proteins.
● Virus-like Particles (VLP): Adunay sulud nga mga viral protein nga nagasundog sa istruktura sa AA, apan wala’y genetic material.
● DNA-based and RNA-based: Adunay sulud nga viral genetic material (sama sa mRNA) nga nagahatag ug mga instruksyon alang sa paghimo og mga viral proteins.
● Non-Replicated Viral Vector: Adunay sulud nga viral genetic material nga sulud sa usa pa ka di-makadaot nga virus ug dili makopya ang kaugalingon.

● Replicating Viral Vector: Adunay sulud nga viral genetic material nga gisulud sa lain nga di-makadaot nga virus ug makakopya sa kaugalingon.

Whole Virus Vaccines

● Inactivated: Adunay sulud nga mga kopya sa di-aktibo nga virus.
● Live-Attenuated: Adunay sulud nga mga kopya sa hinay virus.

Adunay klase-klase nga COVID-19 Vaccines, pero unsay kalahian nila?

Nganong kinahanglan magpabakuna?

1) Luwas ang mga bakuna

a. Ang mga bakuna sa COVID-19 gihimo gamit ang syensya nga anaa na mga niaging     dekada pa
b. Ang mga bakuna sa COVID-19 dili usa ka eksperimento lamang. Giagi nila ang tanan nga kinahanglan nga mga stage sa mga klinikal nga pagsulay.
c. Gipakita sa daghang pagsusi ug pagmonitor nga kini nga mga bakuna luwas ug epektibo.

2) Ang mga bakuna sa COVID-19 epektibo
a. Mapanalipdan ka nila sa pagkuha ug pagkaylap sa virus.
b. Ang mga bakuna sa COVID-19 makatabang usab mapugngan ang grabe nga sakit bisan kung nakakuha ka og COVID-19.
c. Ang pagbakuna sa imong kaugalingon mahimo usab nga proteksyon sa mga tawo sa imong palibot.

3) Kung ikaw magpa fully vaccinated, you can start doing more
a. Maipadayon na nimo ang daghang mga kalihokan nga imong nahimo sa wala pa ang pandemya.

4) Kaluwasan human sa pagbakuna

Mga Side Effect sa COVID-19 Vaccines

Normal nga naa gayuy masinatian nga pipila ka mga epekto human mabakunahan, apan kini mga timailhan nga ang imong lawas gapanalipod laban sa COVID-19.

Matod pa sa Centers for Disease Control and Prevention, kasagarang masinatian human magpabakuna kay ang musunod:

1) Sa bukton diin gi turok ang injection:
- Pagsakit
- Pamumula
- Paghubag

2) Sa entiro nga lawas:
- Pagbati ug kakapoy
- Labad sa ulo
- Pagsakit sa imong muscles
- Pagkurog-kurog o takig
- Kalintura o trangkaso
- Pagsuka

Normal raba ning mga gamay nga sintomas mahuman mabakunahan?

Oo, normal ang sintomas o epekto sa lawas pagkahuman mabakunahan sa maskig unsang COVID-19 Vaccine. Matud pa sa mga eksperto gikan sa World Health Organisation, ang mga bakuna gi disenyo na makahatag ug resistensya sa luwas samtang dili gayud makuha ang virus. Kini tungod ang imong immune system nagasugo sa imong lawas na mureak sa piho nga mga pamaagi: pag-increase sa blood flow aron maka-circulate ang mas daghan pang immune cells ug pinaagi ani mapataas ang temperatura sa atong lawas aron mapatay ang virus.

Maong dili kinahanglan mabalaka o maalarma sa mild-to-moderate nga epekto, sama lamang sa gamayng hilanat o sakit sa muscles. Mao kini ang mga timailhan ang imong lawas gapanalipod na laban sa COVID-19, labi na ang antigen—kini usa ka sangkap nga makapahinabo sa usa ka immune response—gapangandam aron mabatukan ang virus. Ang kaning mga sintomas mawala lang human ang pipila ka mga adlaw.

Samtang, dili sab maingon nga ang wala nakasinati sa kani na mga sintomas dili na epektibo ang bakuna, nagpasabut lamang na lain-lain ang epekto sa bakuna kada tawo.

Epekto sa pangkaduhang turok sa bakuna

Posibleng mas lala ang mabatiang sintomas matapos sa ikaduhang turok sa bakuna. Apan sama ra sa unang sintomas, mawala ra kini mahuman ang pipila ka mga adlaw.

Mga buhaton aron mahuwasan sa kining mga sintomas

Adunay mga pamaagi na mapadali ang paghuwas sa mga sintomas.

Matud sa DOH, kung adunay pagsakit sa bukton diin gi-turok ang injection, o hilanat, labad sa ulo, o sakit sa kalawasan human mabakunahan, magtumar ug acetaminophen o ibuprofen. Pwede sab magtumar ug laing over-the-counter drugs sama sa aspirin ug antihistamines, para sa uban pang mabatiang sakit human mabakunahan.

Apan dili ginarekomenda na tumaron ning mga tambala bag-o magpabakuna aron mapugngan ang mga sintomas.

Dungag pang rekomendasyon sa CDC, aron maminusan ang kasakit sa bukton kun asa gi-turok ang injection, magbutang ug panapton na hinlo, basa ug bugnaw, ug ihapyod-hapyod sa injection site, ug i-lihok-lihok ang bukton. Samtang mag-inum ug daghang tubig aron mapaubos ang temperatura.

Mga Haka-haka ug Kamatuuran sa COVID-19 Vaccines (Myths vs Facts)

Adunay mga haka-haka o mga misinformation na nagalutaw labin na sa social media platforms sama na lamang sa Facebook, YouTube, ug TikTok.

Aniay pito ka haka-haka sa mga COVID-19 vaccine na makit-an sa social media:

1) “Mamahimo ko si Iron Man o Magnetic Man human mabakunahan.”

KAMATUORAN: Dili gayud. Dili gayud mahimong si Iron man o Magnetic Man imong lawas—labin na sa injection site. Walay sagol sa bakuna para sa COVID-19 ang makahimo ug electromagnetic field sa injection site.

2) “Anaay microchip ang mga COVID-19 vaccine.”

KAMATUORAN: Walay sagol maskig unsang microchip ang mga bakuna sa COVID-19. Gibuhat ang mga bakuna aron makapanalipod ug makig-away batok sa virus.

3) “Mabag-o ang akong DNA tungod sa COVID-19 vaccine.”

KAMATUORAN: Dili gayud. Sa laktud nga pagkasturya, dili gayud makighalubilo ang COVID-19 vaccine sa imong DNA. Matud sa mga eksperto, ang mRNA ug ang viral vector COVID-19 vaccine kay nagasugo sa atong selyula (cell) aron makatukod ug resistensya laban sa virus, apan dili makasulod sa nucleus of the cell (lugar aha nabutang ang DNA).

4) “Maapektuhan ang pagkamabungahon sa mga babaye.”

KAMATUORAN: Dili makaapekto ang bakuna sa pagkamabungahon sa mga babaye. Busa, ang bakuna nagdasig sa lawas nga maghimo ug mga kopya sa spike protein na makita lang sa virus. Kini nagatudlo sa immune system aron mabatokan ang virus nga adunay kini nga spike protein.

5) “Dili ko kinahanglan mabakunahan tungod kay nagka-COVID-19 na ako.”

KAMATUORAN: Gikinahanglan gayud gihapon. Ang pagpabakuna makabenepisyo sa mga tawo nga nagkasakit gumikan sa COVID-19. Taas ang posibilidad nga magka-impeksyon usab sa COVID-19. Wala’y igo nga kasayuran nga makaingon sa kadugayon sa natural immunity sa usa ka tawo na nagka-impeksyon na sa COVID-19.

6) “Gidali-dali’g himo ang mga bakuna para sa COVID-19, busa dili dapat kini kasaligan.”

KAMATUORAN: Dili. Daghang mga hinungdan ngano ang mga bakuna dali ra nabuhat, isa sa mga rason kay ang pipila ka bakuna sa COVID-19 gimugna gamit ang messenger RNA (mRNA), ug tungod niini mas napadali ang paghimo sa bakuna kaysa sa tradisyonal na paagi.

7) “Dili na ko magsul-ob og face mask ug musunod sa physical distancing protocols kay nabakunahan na ko.”

KAMATUORAN: Nagabantay ang DOH ug IATF sa pagtaas sa kaso sa COVID-19, ug tungod niini padayun ang pagmando sa tanang katawhan nga musunod sa protocols bisan pa’g nabakunahan na.

Sources:
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/vaccine-benefits.html

https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/expect/after.html

https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/facts.html
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/effectiveness.html

https://cnnphilippines.com/news/2021/9/13/Delta-variant-cases-September-Philippines.html

https://covid19.trackvaccines.org/types-of-vaccines/

https://doh.gov.ph/Vaccines/Safety-of-COVID-19-Vaccines
https://doh.gov.ph/Vaccines/Possible-Side-Effects-after-Getting-the-COVID-19-Vaccine

https://doh.gov.ph/vaccines/know-your-vaccines

https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/coronavirus/covid-19-vaccines-myth-versus-fact
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/coronavirus/symptoms-causes/syc-20479963
https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/side-effects-of-covid-19-vaccines

https://www.yalemedicine.org/news/5-things-to-know-delta-variant-covid

Further readings:

https://doh.gov.ph/vaccines/Questions-and-Answers

https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/covid-19-vaccines/explainers